Różycki Karol pseud. i krypt.: Dowódca tegoż pułku, Tułacz kończący tułactwo, Jenerał XX, Rosłowski (1789–1870), pułkownik WP, działacz emigracyjny, towiańczyk, pamiętnikarz, publicysta. Ur. 5 XI w Czerniejowcach – Hucynówce (pow. jampolski), był synem Jakuba (wg Wacława Tokarza żołnierza regimentu kor. im. Królowej Jadwigi) i Elżbiety z Jaskmanickich (1763–1826).
R. na wiadomość, że oddziały armii Ks. Warsz. w maju 1809 znajdują się na terenie wschodniej Galicji, przedostał się tu i zaciągnął się 13 VI do oddziału Augustyna Trzecieskiego, który zamierzał utworzyć odrębny pułk podolski. Sztab Generalny WP, aby nie drażnić Rosjan, nie wyraził jednak na to zgody i oddział powstania podolskiego Trzecieskiego włączony został w skład grupy ppłk. Piotra Strzyżewskiego i uczestniczył w jej działaniach przeciwko oddziałowi austriackiemu, dowodzonemu przez gen.-mjr. A. Bickinga. R. walczył 18 VI pod Zaleszczykami, dn. 8 i 9 VII w czasie ataku na Tarnopol, 13 VII pod Chorostkowem oraz 16 i 17 VII pod Wieniawką. Umieszczony w utworzonym 6 p. jazdy wojsk galicyjsko-francuskich pod dowództwem płk. Trzecieskiego, otrzymał 9 VIII stopień kaprala. Z końcem października pułk R-ego pomaszerował przez Zamość do Żarnowa w pow. koneckim a następnie stanął w Kazanowie, gdzie 15 XI awansował R. na sierżanta. Z kolei pułk został skierowany na leża zimowe do dep. łomżyńskiego. Dn. 28 XII t. r. przemianowany został na 15 p. ułanów armii Ks. Warsz., a R. 29 XII otrzymał nominację na stopień wachmistrza. W dep. łomżyńskim R. stał z pułkiem również w l. 1810–11. W kampanii rosyjskiej 1812 r. brał udział w składzie 29 brygady gen. Kazimierza Turny i walczył w bitwie pod Mirem 9–10 VII. W połowie sierpnia R. ze swym pułkiem przeszedł do 28 brygady gen. Dominika Dziewanowskiego i wraz z nią znalazł się w dywizji gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, działającej w okolicach Bobrujska. W czasie walk odwrotowych toczonych pod komendą dowodzącego pułkiem szefa szwadronu Józefa Dwernickiego, R. bił się 25 XI pod Bobrem i Borysowem (28 XI), gdzie ciężko ranny dostał się do niewoli rosyjskiej. Uwolniony z niej w bliżej nie znanych okolicznościach, przedostał się do Księstwa; dn. 18 I 1813 otrzymał stopień podporucznika. Podążył do Saksonii, 10 VII t. r. w Żytawie (Zittau) podany został do odznaczenia Krzyżem Złotym Virtuti Militari (którego zresztą nie otrzymał). Uczestniczył w kampanii 1813 r. W sierpniu 1814 powrócił do kraju i 18 VIII przybył do Warszawy. Dn. 13 II 1815 w stopniu podporucznika przeznaczony został do 2. p. ułanów powstającej armii Król. Pol., formowanego pod dowództwem płk. Dwernickiego w Suwałkach. Od r. 1820 był członkiem czynnym loży wolnomularskiej «Świątynia Równości», działającej w Lublinie. W styczniu 1819 otrzymał R. urlop na wyjazd do gub. podolskiej i kijowskiej dla zawarcia związku małżeńskiego. L. Rettel pisze o ślubie w czasie urlopu w r. 1822 (za nim Korbut), lecz w t.r. urlopu R. w ogóle nie otrzymał. Rettel też błędnie podaje otrzymanie dymisji w r. 1827. Informacje jego są więc niewiarygodne i nie zasługujące na powtarzanie.
W czasie stacjonowania z pułkiem w Warszawie awansował R. 2 IV 1820 na stopień porucznika. W l. n. stał ze swym pułkiem w Krasnymstawie i innych miejscowościach woj. lubelskiego i podlaskiego, bądź w Warszawie (1823/4). Po letnich manewrach r. 1827 pułku pod Łęczną, we wrześniu t. r. przybył z nim R. do Warszawy na pobyt garnizonowy. Dn. 23 XI złożył prośbę o dymisję, uzasadniając ją złym stanem zdrowia, 1 III 1828 otrzymał zwolnienie z wojska z przyznaniem stopnia kapitana, prawa do noszenia munduru i pensji retretowej w wymiarze rocznym złp. 353. Osiadł wówczas w Hucie Cudnowskiej, wiosce otrzymanej w posagu żony Marianny od jej brata Michała Czajkowskiego (zob.) położonej pod Cudnowem (pow. żytomierski).
Na wieść o wybuchu powstania objął R. dowództwo okręgu żytomierskiego, werbując strażników leśnych. Po wyjściu do walk oddziałów Ludwika Steckiego, Stanisława Worcella i Narcyza Olizara, R. wyruszył jako ostatni. W nocy 16/17 V 1831 zebrał w Korowińcach Małych 130 jeźdźców. Podzielił ich na plutony, wstępnie przemusztrował, a następnie ruszył w kierunku Litynia, w celu połączenia się z powstaniem podolskim gen. Benedykta Kołyszki. Powiadomiony o prowadzeniu przez Rosjan kolumny rekrutów przez Cudnów, R. zawrócił, rozbił 20 V eskortę kolumny i uwolnił 560 poborowych, zdobywając na konwojujących pewną ilość broni. W dalszym marszu rozbił pocztę w Ułanowie, zdobywając ważne depesze nieprzyjacielskie. Na wiadomość o wkroczeniu oddziału gen. Kołyszki do Galicji, R. postanowił przebić się do Królestwa, aby tam prowadzić walkę. Na drodze między Krasnopolem a Mołoczkami walczył 27 V zwycięsko przeciw 2 kompaniom pułku Wellingtona, biorąc jeńców i zdobywając znaczną ilość karabinów i innej broni. Idąc przez Lubar, Czartorię, Miropol, Baranówkę przeszedł 30 V na lewy brzeg Słuczy i 31 V stanął w Międzyrzeczu Koreckim, biorąc po drodze pod Kilikijowem znaczny transport żywności i amunicji przeznaczony dla armii Dybicza. W Międzyrzeczu R. uzupełnił 3 szwadron ochotnikami wybranymi spośród starszych uczniów miejscowej szkoły ks. Pijarów oraz zaopatrzył się w konie ze stajen Steckiego. Ruszył w kierunku północnym, między Bereźnem a Tyszycami rozbił 2 VI dwa szwadrony pułku Dorpackich strzelców konnych płk. Petersa, biorąc 40 jeńców. Pod Rafałówką R. przeprawił się przez Styr a następnie Turię, klucząc i unikając walk ze ścigającymi go oddziałami rosyjskimi. Oddział R-ego wzrósł do 200 jeźdźców w trzech szwadronach i 40 strzelców.
Dn. 10 VI przeprawił się R. w Wilczym Przewozie koło Dorohuska przez Bug, w nocy 11/12 VI uderzył i rozbił między Uchaniami a Wojsławicami dwa szwadrony strzelców konnych ppłk. Bogdanowa. Pułk kozacki, który przybył na pomoc, został odrzucony na ulicach Uchań a następnie odparty przez tylną straż R-ego w marszu przez Grabowiec aż pod Żuków. R. ze swym oddziałem dotarł 13 VI do Zamościa i oddał się pod rozkazy przebywającego tu z odrębnym korpusem gen. Wojciecha Chrzanowskiego, który z kolei skierował R-ego do Tomaszowa. Dn. 17 VI nagrodzony został Krzyżem Kawalerskim Virtuti Militari, 20 VI mianowany majorem i dowódcą tworzącego się pułku jazdy Wołyńskiej. Dzięki R-emu powstał wówczas jeden z najdzielniejszych pułków jazdy powstańczej, umundurowany w charakterystyczne granatowe czamarki z białymi ozdobami i białe czapki.
Na wiadomość o zbliżaniu się znacznych sił nieprzyjacielskich pułk opuścił Tomaszów i po przerzuceniu go na lewy brzeg Wisły stanął w Solcu. Tu R. dokończył organizacji, umundurowania i wyposażenia pułku. Po odejściu 9 VII korpusu gen. Chrzanowskiego spod Gniewoszowa do głównej armii, pułk R-ego pozostał z innymi oddziałami strzegącymi lewego brzegu Wisły między Zawichostem a Łęgiem pod ogólną komendą ppłk. Teodora Kolankowskiego, dowódcy 22. p.p. liniowej. Dn. 14 VII znalazł się pod rozkazami gen. Wincentego Szeptyckiego, który przejął dowództwo nad wyodrębnionym wówczas korpusem z tymi samymi zadaniami operacyjnymi obrony Wisły. Pułk R-ego 2 VIII stoczył pod Wolą Pawłowską, przy próbach forsowania Wisły przez nieprzyjaciela, potyczkę z kozakami. Pod naporem przeważających sił wroga wycofał się w nocy 5/6 VIII do Opatowa, dn. 7 VIII spotkał tu gen. Samuela Różyckiego i wszedł ze swym pułkiem pod jego komendę. Odparto nocny (7/8 VIII) napad oddziału dragonów rosyjskich na Opatów, dn. 9 VIII w bitwie pod Iłżą R. świetną szarżą rozbił pułk dragonów, biorąc po starciu osobiście ich dowódcę do niewoli. Dn. 11 VIII pod Przytykiem R. po ataku na jazdę nieprzyjacielską zmusił gen. Adama Wirtemberskiego do odwrotu w kierunku Radomia, walczył z powodzeniem 14 VIII z rosyjskimi strzelcami konnymi pod Odrowążem, a następnie 17 VIII na czele kolumny gen. Różyckiego wszedł do tej miejscowości. W starciu pod Wierzbicą 22 VIII pułk R-ego poniósł straty, ale już pod Skaryszowem rozbił oddział kozacki i wziął kilkunastu jeńców. Pod Ciepielowem 8 IX szwadron pułku atakował obóz nieprzyjacielski, 9 IX pod Lucimią wzięto do niewoli cały oddział rosyjski, dn. 10 IX pod Lipskiem pułk wycofując się w szachownicę osłaniał odwrót gen. Różyckiego. Dzieląc losy swego korpusu dn. 28 IX przekroczył R. z pułkiem pod Igołomią granicę na Wiśle i internowany przez władze austriackie, stanął w Woli Batorskiej pod Krakowem. Przez gen. Różyckiego, zupełnie samowolnie, R. mianowany został pułkownikiem, z tym że dokładna data nominacji nie jest znana (data 12 VIII 1831 powstała na emigracji przy fabrykowaniu oficerskich stanów służb).
Z Woli Batorskiej R. udał się do Lwowa, w Czortkowie przygotowywał przedostanie się do Turcji, w końcu uzyskał paszport na wyjazd do Francji. W kraju zostawił żonę, której już nie zobaczył, z pięciorgiem małoletnich dzieci. Podróż odbył wspólnie ze szwagrem Michałem Czajkowskim przez Brno, Czeskie Budziejowice, Ulm; dn. 27 VIII 1832 wjechał R. w Saint-Louis na ziemię francuską. Otrzymał skierowanie do zakładu w Bourges. Zniechęcony istniejącymi tu niesnaskami starał się o pozwolenie na wyjazd do Paryża, otrzymał jednak odmowę ministra wojny. Ogłosił swoje wspomnienia z kampanii 1831 r. pt. Powstanie na Wołyniu, czyli Pamiętnik pułku Jazdy Wołyńskiej (Bourges 1832, przekład niemiecki Leipzig 1833), odczytane poprzednio na jednym z zebrań Tow. Litewskiego. Książeczka ta otrzymała entuzjastyczną recenzję Adama Mickiewicza w „Pielgrzymie Polskim” (1832 nr z 4 XI), potem przedrukowywaną jako przedmowa do jej wznowień. W Bourges należał R. do Rady Polaków, 19 III 1833 stanął na czele utworzonego przez siebie Tow. Braci Obywateli i Żołnierzy, które zresztą szybko upadło. Reprezentował poglądy antyarystokratyczne.
Po rozbiciu w lecie 1833 decyzją ministra spraw wewnętrznych zakładu w Bourges, przeszedł R. do Agen w dep. Lot-et-Garonne, a następnie przeniósł się do Fontainebleau. Był tu organizatorem swojego rodzaju szkoły wojskowej i obywatelskiej, prowadząc wspólne zajęcia z oficerami zarówno swojego pułku, jak i francuskimi. Wówczas poznał się i zbliżył do Mickiewicza. Przyłączył się do kampanii prowadzonej przeciwko ks. Adamowi Czartoryskiemu, zainicjowanej przez sekcję TDP w Poitiers, składając 24 IX 1834 swój podpis w akcie potępiającym Czartoryskiego. Na łamach czasopisma „Nowa Polska” R. opublikował w r. 1834 swoją krótką autobiografię a w l. 1834, 1885 i 1840 wiele listów do redakcji, oświadczeń oraz artykułów polemicznych. W r. 1834 zgłosił akces do Młodej Polski, działał tam pod krypt. Rosławski, należał również do Koła Polskiego założonego w r. 1835 w Paryżu. Dn. 14 I 1835 został przyjęty do TDP, uczestniczył w utworzeniu sekcji Batignolles. Wziął udział w kolejnych wyborach do utworzonego w r. 1832 Komitetu Narodowego Emigracji Polskiej i 3 IX 1835 został jego członkiem. Komitet ten jednak, na skutek protestów przeciw jego składowi, nie podjął działań, a R. z trzema innymi lelewistami (Leonardem Chodźko, Józefem Bohdanem Zaleskim i Walentym Zwierkowskim) odmówił zasiadania w nim. Wstąpił natomiast do utworzonego przez Joachima Lelewela w Brukseli Związku Dzieci Ludu Polskiego, w którym występował pod pseud. Bohdan. Cieszył się sympatią i uznaniem Lelewela, już w okresie swojego pobytu w Bourges, prowadził z nim korespondencję oraz oferował pomoc finansową. W wyborach do Centralizacji Poitiers TDP w r. 1835 otrzymał R. 587 głosów, odmówił jednak wejścia do niej, podpisał natomiast Manifest Towarzystwa z 4 XII 1836.
W kraju postanowieniem Rady Administracyjnej Król. Pol. z 10 VII 1835 zaliczony został R. do osób, które wzięły udział w powstaniu, nie skorzystały z możności amnestii i udały się na emigrację. Władze rosyjskie gub. wołyńskiej zarządziły konfiskatę majątków R-ego. W tym czasie R. zamieszkał w Paryżu (przy Fossées du Temple 20), dokąd przeniósł się, by kształcić tutaj syna Stanisława.
R. reprezentował ideę zjednoczenia wszystkich ugrupowań emigracyjnych, występując równocześnie przeciwko polityce Centralizacji TDP, z którą się nie zgadzał, i wysuwając postulaty ograniczenia poczynań Towarzystwa jedynie do działalności dyskusyjnej i propagandowej. Taka postawa R-ego wywołała sprzeciw członków TDP a w konsekwencji spadek jego popularności, co znalazło swoje odbicie w uzyskaniu w wyborach do Centralizacji w r. 1837 zaledwie 127 głosów. Dn. 23 IV 1837 wystąpił R. o wykreślenie z TDP, na co 23 VII t. r. otrzymał zgodę decyzją sekcji w Tuluzie. Wstąpił do centrowego Zjednoczenia Emigracji Polskiej. W opublikowanej w r. 1837 w Brukseli broszurze Uwagi nad wyprawą jenerała Dwernickiego na Ruś, krytycznie R. ocenił działania swego wieloletniego i bezpośredniego dowódcy, zarzucając mu błędną koncepcję wyprawy, braki w sztuce operacyjnej, kunktatorstwo oraz zmarnowanie sił militarnych i moralnych powstania. Gen. Dwernicki bronił sic w wydanej niebawem w Londynie „Odpowiedzi”, w której zamieścił wiele listów i artykułów R-ego napisanych wcześniej w jego obronie
W r. 1842 uległ R. wpływom idei głoszonych przez Andrzeja Towiańskiego. W maju t. r. wstąpił do Koła Sprawy Bożej, dn. 22 I 1843 został stróżem jednej z «siódemek», na które je podzielono. Dn. 27 III 1843 wraz z in. towiańczykanii podpisał akt potępiający przejście Teofila Mirskiego na prawosławie. We wrześniu 1844 odbył pieszą pielgrzymkę na pola Waterloo. Od maja do lipca 1845 zastępował w Kole nieobecnego wówczas w Paryżu Mickiewicza, a wreszcie 1 X t. r. przebywający w Szwajcarii Towiański, po odbyciu z R-m «biesiady duchowej» na górze Etzel, ustanowił go – początkowo w tajemnicy przed Mickiewiczem – Wodzem Sprawy Bożej. W ten sposób Towiański usunął poetę na drugi plan, a na pierwszy wysunął ślepo sobie oddanego R-ego. W tym też czasie Towiański ogłosił broszurę pt. „Biesiada z bratem Karolem”. W końcu 1845 r. R. – wraz z Mickiewiczem – usiłował bezskutecznie zjednać dla «Sprawy Bożej» ks. Adama Czartoryskiego. W l. 1846–8 R. mieszkał w Mulhouse i nie pojawił się w Paryżu, gdy w Kole nastąpił rozłam, tj. gdy Mickiewicz wraz z pewną liczbą oddanych sobie członków utworzył nowe. R. pozostał wówczas wierny Towiańskiemu i kierował Kołem ortodoksyjnym, «wyjaławiając jego działalność z wszelkich poważniejszych idei i prac» (A. Witkowska). Feliks Wrotnowski w liście do Mickiewicza z 14 IV 1848 określił go «Zimność niebraterska» i «twardość urzędnika rosyjskiego» (Mickiewicziana w zbiorach Tomasza Niewodniczańskiego, W. (1989) s. 254, 259), a Celina Mickiewiczowa pisała 20 V t. r. do męża: «postępowanie B. Karola było despotyczne i (…) nam braterstwa nigdy nie dodawał” (tamże, s. 291). W r. 1848 był przeciwnikiem tworzenia Legionu Polskiego we Włoszech. Podejmowane przezeń w t. r. w porozumieniu z Towiańskim próby scalenia obu kół nie dały wyniku. Dn. 11 VI t. r. R. wydał ulotkę Bracia Polacy (Paryż) omawiającą zadania i cel «Sprawy Bożej». W lipcu t. r. zorganizował akcję w obronie aresztowanego w Paryżu Towiańskiego. Po jego uwolnieniu Mickiewicz pojednał się z R-m i obaj podjęli próby pogodzenia braci. Po wskrzeszeniu we Francji cesarstwa Mickiewicz opracował (1853) – z inicjatywy R-ego – przesłany Napoleonowi III memoriał w obronie Towiańskiego.
W okresie wojny krymskiej ze względów ideowych odmówił R. objęcia dowództwa nad formowanymi w Turcji oddziałami kozaków sułtańskich, co proponował mu ks. Czartoryski. R. jeździł do Towiańskiego mieszkającego w Zurychu, pozostawał nadal pod jego wpływem i wyrzekał się walki zbrojnej o niepodległość, dn. 12/24 I 1857 wraz z Ludwikiem Nabielakiem, Sewerynem Goszczyńskim, Władysławem Dzwonkowskim złożył w ambasadzie rosyjskiej w Paryżu odezwę skierowaną do cara Aleksandra II, w której ta grupa towiańczyków uznawała upadek Polski za słuszną karę Opatrzności, a władzę carską za pochodzącą od Boga. Wydał R. również broszurę skierowaną do emigrantów pt. Powody, dla których amnestia przyjętą być nie może, przedstawione przez część emigracji polskiej Jego Cesarskiej Mości Aleksandrowi II (Paryż 1857). Po śmierci swojego przyjaciela księdza Edwarda Duńskiego wydał książkę pt. Duński, prêtre zélé et zélé serviteur de l’Oeuvre de Dieu (Paris 1857, po włosku: Torino 1857), w której zebrał ważniejsze jego listy i scharakteryzował działalność. Do śmierci był członkiem Stowarzyszenia Podatkowego. W czerwcu 1863 wydał broszurę Do Rodaków Tułacz kończący tułactwo (Paryż, zawierającą teksty Towiańskiego; w przedmowie Do Rodaków oświadczał, że starać się będzie «O ojczyznę chrześcijańską, żyjącą prawem Chrystusowym, nie zaś dobijać się o samą tylko ojczyznę ziemską, o ojczyznę bez Chrystusa».
Po wybuchu powstania styczniowego przyjechał do kraju. Przebywał w Krakowie i Lwowie i 9 VIII 1863 zwrócił się z prośbą o stanowisko do Rządu Narodowego, który z radością przyjął tę ofertę i zapowiedział, że Romuald Traugutt porozumie się z nim w sprawie urzędu wojskowego, jaki mógłby objąć. Pismo Rządu nie zadowoliło jednak R-ego, gdyż nie poruszało stosunku do nauki Towiańskiego. Toteż zwrócił się ponownie (10 XI) do władz powstańczych, domagając się odpowiedniej deklaracji w tej sprawie i grożąc, że nie przyjmie nominacji. Rząd Narodowy skrytykował jego skrupuły, podkreślił chrześcijańskie przesłanki walki o niepodległość i prosił R-ego o czynne poparcie powstania. Jednakże zarówno te przedłużające się pertraktacje, jak i podeszły wiek oraz choroba, spowodowały, że R. powrócił do Francji. R. zmarł 12 IX 1870 w Paryżu, pochowany został na cmentarzu Montmartre we wspólnym grobie z księdzem Duńskim.
Z małżeństwa z Marianną Czajkowską miał R. trzy córki: Elżbietę, zamężną za Karolem Głębockim, dzierżawcą w dobrach daszowskich, Petronelę, zamężną za Józefem Głębockim, inżynierem cywilnym w Król. Pol., i Matyldę Janiszewską, żonę również dzierżawcy w dobrach daszowskich (wg S. Goszczyńskiego miał również córkę Agatę), oraz dwu synów: Stanisława (1822–1880), inżyniera metalurga w służbie francuskiej, również towiańczyka, i Edmunda (zob.).
Miniatura przez Z. Gordaszewskiego (B. Ossol.); podob.-litografia de Villaina, w: Straszewicz J., Les Polonais et les Polonaises de la Révolution du 29 Novembre 1830, Paris 1832; Portret fot. z r. 1860, w: Pamiętnik pułku jazdy wołyńskiej 1831 r., Kr. 1398; – Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, IX (bibliogr.); Bibliogr. historii Pol. XIX w., I, II cz. I, III, vol. I, 3; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Enc. Wojsk., VII; Bar, Słown. pseudonimów; Kunaszowski H., Życiorysy uczestników powstania listopadowego, Lw. 1880 s. 63–4; PSB (Michał Czajkowski); Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol. (bibliogr.); Bartkowski J., Spis Polaków zmarłych w Emigracji od roku 1831 w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII/VIII; Krawiec E., Lista członków Towarzystwa Demokratycznego Polskiego z lat 1832–1851, tamże, I; Lista imienna osób mających udział w Rewolucji, niekorzystających z udzielonej amnestii, i wyszłych za granicę, (W. 1835) poz. 1684; Księga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis imienny dowódców i sztabsoficerów tudzież oficerów, podoficerów i żołnierzy armii polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym „Virtuti Militari” ozdobionych, Lw. 1881; Więckowska, Zbiory batignolskie; – Andrzejowski Z., Karol i Edmund Różyccy, dowódcy polscy w walce z Rosją. W 100-letnią rocznicę powstania 1863 roku, w: Pamiętnik Kijowski, Londyn 1963 II 49–60; Białkowski L., Pochodzenie Karola Różyckiego, „Przegl. Współcz.” T. 18: 1926 s. 441–2; tenże, Słowo o Karolu i Edmundzie Różyckich, „Roczn. Humanistyczne”, 1949 s. 299–302; Bielecki R., Zarys rozproszenia Wielkiej Emigracji we Francji 1831–1837, W.-Ł. 1986; Chudzikowska J., Dziwne życie Sadyka Paszy, W. 1982; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831, W. 1925 s. 89; Górski K., Mickiewicz–Towiański, W. 1986; Hoffman J., Wołyń w walce 1831 r., w: Rocznik Wołyński, Równe 1931 II; Inskrypcje grobów polskich w Paryżu – Montmartre, Saint Vincent, Batignolles, W. 1986; Kaczkowski J., Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim po powstaniach roku 1831 i 1803, W. 1918 s. 382; Konarska B., Polskie drogi emigracyjne, W. 1986 (dotyczy syna Stanisława); Kraków w powstaniu styczniowym, Kr. 1968; Lewak A., Dzieje emigracji polskiej w Turcji (1831–1878), W. 1935; Łuczakówna H., Wiktor Heltman (1796–1874), P. 1935; Micewski B., Bogdan Jański założyciel zmartwychwstańców 1807–1840, W. 1983; Polska działalność dyplomatyczna 1863–1864, W. 1963 II; Sokołowska S., Młoda Polska, Wr.-W.-Kr. 1972; Straszewska M., Życie literackie Wielkiej Emigracji we Francji, W. 1970; Tokarz W., Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, W. 1930; Wencel-Kalembkowa U., Działalność gen. Józefa Dwernickiego na emigracji w latach 1832–1848, W.-P. -Tor. 1978; Witkowska A., Towiańczycy, W. 1989; Wołowski K., Études sur la Pologne, Paris 1863 s. 91–117; Żychowski M., Ludwik Mierosławski 1814–1878, W. 1963; – Berzeviezy E., Wieczory starego żołnierza, Lw. 1879; tenże, Wspomnienia podporucznika pułku jazdy wołyńskiej spod komendy Karola Różyckiego, Lw. 1876; Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, W. 1979 I– II; Budzyński M., Wspomnienia z mojego życia, P. 1880 I; Czajkowski M., Gawędy, Paryż 1840 s. 121–205; tenże, Pamiętniki Sadyka Paszy, Lw. 1898; Dok. władz cywilnych; Dunin A., Odpowiedź na rozbiór siedmiu artykułów Pamiętnika Emigracji, ogłoszona przez Karola Różyckiego pod tytułem: Uwagi nad wyprawą jenerała Dwernickiego na Ruś, Londyn 1838; Dziennik Urzędowy Woj. Mazowieckiego 1831 nr 25 (dod.), 1832 nr 35; Emigracja Polska – Stowarzyszenie Podatkowe, Sprawozdanie z funduszów za rok 1866, Paryż s. 11 poz. 126; Fijałek J., Z papierów po Michale Czajkowskim i Ludwice Śniadeckiej (1841–1867), „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 10: 1964; Gołyński A., Pamiętnik podolskiego powstania 1830–1831 roku, W. 1979; Goszczyński S., Dziennik Sprawy Bożej, W. 1984 I–II (fot.); Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 2; Jełowicki A., Moje wspomnienia 1804–1831–1838, Lw. 1933; Kalendarzyk Pielgrzymstwa Polskiego na rok 1838, Paryż s. 110, 1839 s. 11; Kilka aktów i dokumentów odnoszących się do działalności A. Towiańskiego, Rzym 1898–9 I–II; Kostenicz K., Legion włoski i „Trybuna Ludów”, W. 1969; taż, Ostatnie lata Mickiewicza, W. 1978; Makowiecka Z., Brat Adam. Maj 1844 – grudzień 1847, W. 1975 (fol.); taż, Mickiewicz w Collège de France, W. 1968; Mickiewicz A., Dzieła, Wyd. Narodowe, W. 1954 XV 485–7; Mickiewicziana w zbiorach Tomasza Niewodniczańskiego, W. [1989]; Pomarański S., Nieznana relacja Karola Różyckiego z jego kampanii na Wołyniu w 1831 r., „Przegl. Współcz.” R. 5: 1926 nr 52 s. 267–72; Potrykowski J. A., Tułactwo Polaków we Francji, Kr. 1974 II; [Prądzyński I.], Pamiętniki generała, Kr. 1909 II, IV; Rettel L., Wspomnienie o Karolu Różyckim, Kr. 1894 (przedruk z „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” 1870–1872, P. 1872 s. 403–26); Roczniki Wojskowe Królestwa Polskiego 1817–1828 (W.); Rozkazy dzienne Naczelnego Wodza 1815–1828, 1831 (W.); – „Czas” 1870 nr 216; „Młoda Polska” 1839 s. 432; „Nowa Polska” 1834 s. 133–4; „Roczn. Tow. Pol. Liter.-Artvst. w Paryżu” 1911–12 s. 261; – B. Jag.: rkp. 9210 III, Akc. 106/76, 81–92/55; B. PAN w Kr.: rkp. 1830, 1838, 2408; B. Pol. w Paryżu: rkp. 388, 404, 406, 511, 534, 574; – Mater. Red. PSB; – Kartoteka emigrantów we Francji 1831–1862 Roberta Bieleckiego z W.; Kartoteka oficerów WP 1815–1830 Zbigniewa Zacharewicza z Kr.
Zbigniew Zacharewicz